دسته بندی اشعار

آخرین اشعار

آخرین نقدها

گوشه ی تماشا

گوشه ی تماشا کتابی ست تالیف استادسیدعلی میرافضلی شاعروپژوهشگرمعاصر،که چاپ اول آن درسال 1383 توسطنشرکازرونیه منتشرشده است .
بنابرگفته ی مولف، این کتاب گزارشی ست از وضعیت رباعی معاصرفارسی از زمان نیمایوشیج تا امروز، به همراه منتخبی ازرباعیاتِ 175 شاعرفارسی زبان.
بخش اول این کتب باعنوان " رباعی ومسایل آن " شامل مباحثی ست که یکی از آن ها " قافیه ی مصراع سوم رباعی " نام دارد که نویسنده یانثری جذاب به رشته ی تحریرکشیده اند.
ناگفته نماند، این کتاب برای دوستاانی که به رباعی علاقه دارند، قطعن مفیدفایده خواهدبود.

 
قافیه ی مصراع سوم رباعی
قافیه ی رباعی تا اواسط قرن ششم هجری چهارتایی بوده وقدما مصراعِ سوم را همگون باسه مصراعِ دیگر قافیه می بستند.البته درمورد این که شکل چهارقافیه ای رباعی کهن تراست یاشکل سه قافیه ای آن، بین پژوهشگران اختلاف نظراست. ولی بیشتر آنها به اصالت وقدمتِ رباعیاتِ چهارقافیه ای نظرداده اند.دربررسیی که نگارنده دردیوان  نُه  تن  ازشعرای فارسی زبان قرن پنجم وششم هجری انجام داده و شمارشی که کرده، بیش از 92% رباعیات این دروه چهارقافیه ای بوده است
دراواخرقرن ششم که آفتاب شعرکم کم درخراسان افول کرد وازمناطق مرکزی ایران وآذربایجان سربرآورد، بعضی ویژگی های شعرخراسانی، ازجمه قافیه ی مصراع سوم رباعی به تدریج متروک شد.
همین تغییربه ظاهرساده اما اساسی، شتاب وآهنگ رباعی وحتا لحن و روال آن راتغییر داد.باحذف قافیه ی مصراع سوم، در ضرباهنگ شعربه خاطرعدم تقارنِ موسیقی کلمات وقفه ای می افتد وبا ایجاد حالت تعلیق وانتظاردرخواننده یاشنونده، ذهن اورا برای خواندن یاشنیدن مصراع چهارمِ رباعی مهیا می سازد.
دراین عطش وانتظار، اگرشاعرظرافت ودقتی به کاربندد و ازغرابتِ لفظ ومعنا بهره بگیرد، لذت معنوی وموسیقاییِ زیادی نصیب مخاطب می شود.
درقرن هفتم هجری تقریبن این فرم قافیه در رباعی تثبیت شد و از آن به بعدتا امروزبه همین شکل باقی ماند.این تغییرشکل چنان درذهن وخیال شاعران وادیبان استوارشد که رباعیات چهارقافیه ای شاعران قدیم هم درنظرشان چندان خوشایند جلوه نمی کردواگردستشان می رسیدیاذوقشان قدمی داد، بدنمی دیدندکه ویرایشی دررباعیات قدیمی صورت دهندتاباب روزگردد.
این بلای ویرایشی راعده ای ازادیبان قدیم برسررباعیات خیام آورده وصورت های کهن واصیل رباعیات اورامطابق سلیقه ی ادبیِ زمانه ی خودتغییرداده اند.ذکردونمونه ازاین تغییرات خالی ازلطف نخواهدبود.
ظهیری سمرقندی از ادبای قرن ششم هجری، کتابی دارد به نام سندبادنامه که آن را حدود 30 سال پس ازمرگ خیام نوشته است.وی درکتابش به یکی ازرباعیات منسوب به خیام چنین استنادکرده است:

ای آنکه تو در زیر چهاروهفتی
وزهفت وچهاردایم اندرتفتی
می خوردایم که در رهِ آگفتی
این مایه ندانی که چورفتی رفتی

این رباعی را دویست سال بعد عبید زاکانی در رساله ی اخلاق الاشراف چنین روایت کرده است:

ای آنکه نتیجه ی چهاروهفتی
وزهفت و چهاردایم اندرتفتی
می خورکه هزارباربیشت گفتم
بازآمدنت نیست، چورفتی رفتی

اگرملاک قضاوت مادربررسی های ادبی، تنها ذوق وسلیقه باشد و حفظ بافت تاریخیِ زبان شعربرای مااهمیتی نداشته باشد، ازروایت عبیدزاکانی که خودش شاعربوده وسلیقه ی شعری اش به سلیقه ی امروزیان نزدیکتر، لذت بیشتری می بریم. زیراهم حس تعلیق رباعی به خاطرحذف قافیه سومِ آن تقویت شده است، و هم ، درآن ازواژه هاوعبارات متروکی مثل "آگفت" ( که یک واژه ی کهن خراسانی به معنی آسیب و صدمه است) و " این مایه ندانی " خبری نیست.
یک قرن پس از زمان خیام، مردخوش ذوقی ازاهالی شروان به نام جمال خلیل مجموعه ی گرانبهایی ازرباعیات کهن فارسی رادرکتابی به نام نزهه المجالس گرد آورد.دراین کتاب سی وسه رباعی به اسم خیام نقل شده که به سبب قدمت کتاب، موردتوجه بسیارِخیام پژوهان قرارگرفته است وآن رایکی ازمنابع اصلی شناخت رباعیات خیام به حساب آورده اند. ازجمله رباعیات خیام که در نزهه المجالس نقل شده، این رباعی معروف است:

درکارگه کوزه گری رفتم دوش
دیدم دوهزارکوزه گویاوخموش
ازدسته ی هرکوزه برآورده خروش
صدکوزه گروکوزه خروکوزه فروش

همین رباعی دوقرن بعدباتغییراتی درالفاظ ومعانیِ بیت دومِ رباعی، ازجمله حذفِ قافیه ی مصراع سوم، به شکل امروزی اش درآمده وتابدان پایه تغییریافته که فلسفه ی فکریِ رباعی نیزدستخوش دگرگونی اساسی شده است:

درکارگه کوزه گری رفتم دوش
دیدم دوهزارکوزه گویا وخموش
هریک به زبان حال بامن می گفت
کوکوزه گروکوزه خروکوزه فروش

به هرحال تغییرساختاری قافیه رباعی اگرچه لطف وگیرایی آن را افزایش داد، ولی آفتی هم دراین قالب کهن ایجادکرد وآن اینکه روندآفرینش یک رباعی سیرمنطقی خودرا ازدست داد.یعنی شاعران برای این که تاثیرشعرشان بیشترشود، درذهن شان ابتدا مصراع چهارم رامی ساختندوبعدبه سراغ مصراع های دیگرمی رفتندتا بامصراع چهارم سازگارآید.شمس قیس رازی(قرن هفتم هجری) درکتاب المعجم، درست درزمانی که شاعران قافیه ی مصراع سوم رباعی را وانهاده بودند، متوجه این ایراداساسی شده بود:
 
این معنی (یعنی گسستگی معانی) در رباعیات بیشترافتد که شاعر را معنی خوش درخاطرآ ید وبیشترچنان بودکه آن رابیت آخرسازد. پس اولی بدان الحاق کند ودرآن ازتناسب لفظ و تجاوب معنی غا فل باشد.چنان که رضی نیشابوری گفته است:

هردم زتودل با دم سردی بوده ست
وزجام تو جرعه ای و مردی بوده ست
معذورم اگر دردسری دادم ازآنک
آن دردسرم از سر دردی بوده ست

که نخست بیت آخرین گفته است وآنگه بیت اول رابدان الحاق کرده ومصراع دوم ازبیت اول لایق معنی بیت نیفتاده است وعطف آن برمصراع اول نیکونیامده. وچنان که وزیربونصرکندری گفته است:

بی آن که به کس رسید زوری ازما
یاگشت پریشان دل موری ازما
ناگاه برآورد بدین رسوایی
شوریده سر زلف تو شوری از ما

که مقصودبیت دوم بوده است وبیت اول رابدان الحاق کرده ولاجرم تناسبی مختل دارد.*
 
این مشکل دامنگیر رباعی امروز ماهم هست.بعضی ازرباعیات امروز راکه می خوانی حس می کنی که شاعر، آخرشعر را اول کارگفته است. یعنی یک مصراع جاندار و دندان گیربه ذهنش رسیده وبعدن مقدمه ای برای آن- مشتمل برسه مصراع دیگر – ترتیب داده است. به همین دلیل، دربیشترمواقع رشته ی ارتباطی مصراع های رباعی بسیارکمرنگ ویا اصلن بیرنگ است. گاهی هم هرچهارمصراع به طورمجزا کمابیش قوی ومحکم است، اما ترکیب این مصراع های منفرد، منجربه یک ساختارشعری منسجم وکارآمدنشده است وهیچ تناسبی بین آن ها مشهودنیست.

*متن رنگی ازشمس قیس راضی است.

---

---

   تاریخ ارسال  :   1392/10/16 در ساعت : 19:2:49   |  تعداد مشاهده این شعر :  1351

---

---