آخرین اخبار

آیا شعر انقلاب اسلامی به «سبک» رسیده است ؟
رضا اسماعیلی

¤ مدخل :
اختلاف نظرهایی که از آغاز تا کنون در حوزه تعریف شعر انقلاب اسلامی وجود داشته و دارد ، به خاطر این است که ما در اغلب موارد «شعر انقلاب اسلامی» را با «شعر انقلاب» و «شعر عصر انقلاب» یکی می پنداریم ، در حالی که هر یک از این عناوین ماهیتی مستقل و متفاوت دارند .
البته در این نکته تردیدی نیست در ذهن و زبان شاعرانی که در فضای انقلاب بالیده و قد کشیده اند ، منظور از «شعر انقلاب» ، همان شعر انقلاب اسلامی ست . ولی حذف پسوند «اسلامی» ناخودآگاه باعث خلط مبحث می شود و حتی گاهی ذهن اهل پژوهش و تحقیق را نیز در ارایه تعریفی جامع و مانع از «شعر انقلاب اسلامی» به اشتباه می اندازد . از این منظر تفکیک و مرز بندی بین عناوین فوق برای سهولت کار و ارائه تعریفی کاربردی ، روشن و روش مند از شعر انقلاب اسلامی ضرورت تام دارد .

تعریف شعر انقلاب ( شعر سیاسی – اجتماعی )
__________________________________
«شعر انقلاب» هر چند شعری ست که ریشه در انقلاب مشروطه دارد ، ولی در مقاطع تاریخی بعد از انقلاب مشروطه – دوران حکومت رضا خان و محمد رضا – و تا به امروز همچنان به حیات خود ادامه داده است . شعری پر تکاپو ، جسور و پرخاشگر با چهره های انقلابی ، تاثیر گذار و شاخصی همچون : عارف قزوینی ، میرزاده عشقی ، فرخی یزدی ، سید اشرف الدین گیلانی ( نسیم شمال ) ، تقی رفعت ، ابوالقاسم لاهوتی ، نیما یوشیج ، اخوان ثالث ، شاملو ، فروغ ، خسرو گلسرخی ، سیاوش کسرایی ، سیمین بهبهانی ، و ... این شعر بیشتر صبغه ای ناسیونالیستی و ملی گرایانه دارد .
آوردن نمونه هایی از «اشعار وطنی»شاعران شاخص این دوره خالی از لطف نیست :

1
از خون جوانان وطن لاله دمیده
از ماتم سرو قدشان سرو خمیده
(عارف قزوینی)
2
خاکم به سر ز غصه به سر خاک اگر کنم
خاک وطن که رفت، چه خاکی به سر کنم ؟!
(میرزاده عشقی)
3
تا مستقل گردد وطن، تا وارهد خلق از محن
تا بگسلد بند و رسن، بايد فداكاري كنيم
یا :
تنيده ياد تو، در تار و پودم، ميهن اي ميهن
بُود لبريز از عشقت وجودم، ميهن اي ميهن
تو بودم كردي از نابودي و با مهر پروردي
فداي نام تو، بود و نبودم، ميهن اي ميهن
(ابوالقاسم لاهوتی)
4
هنوزم زخردي به خاطر در است
كه در لانه ماكيان برده دست
به منقارم آن سان به سختي گزيد
كه اشكم، چو خون از رگ آن دم جهيد
پدر خنده بر گريه ام زد كه هان
وطن داري آموز از ماكيان
(علامه علی اکبر دهخدا)

5
اي خطه ايران مهين، اي وطن من
اي گشته به مهر تو عجين جان و تن من
(ملک الشعرای بهار)
6
دم از حب الوطن خواهم زدن تا جان به تن دارم
میان قبر هم بر لب حکایات وطن دارم
سید اشرف الدین گیلانی ( نسیم شمال )
7
گویند که «امید» و چه نومید ! ندانند
من مرثیه‌خوان وطن مُرده خویشم !
یا :
ز پوچ جهان هیچ اگر دوست دارم
ترا ای کهن بوم و بر دوست دارم
(مهدی اخوان ثالث)
8
دوباره می‌سازمت وطن!
اگر چه با خشت جان خویش
ستون به سقف تو می زنم،
اگر چه با استخوان خویش
(سیمین بهبهانی)
از شاخص ترین مولفه های مضمونی شعر انقلاب استبداد ستیزی ، وطن دوستی و آزادیخواهی است .
شعر انقلاب هر چند لهجه ای انقلابی دارد ، ولی از آنجا که مضامین آن با هنجارها و ارزش های انقلاب اسلامی انطباق کامل ندارد ، نمی توان آن را در تعریف با شعر انقلاب اسلامی یکی دانست . این جریان ادبی با شعر انقلاب اسلامی در عین این که از وجوه اشتراک فراوانی برخوردار است ، در مواردی نیز دارای وجوه افتراق می باشد که پرداختن به آنها برای هویت بخشی به این دو جریان ادبی ضرورت دارد .
در حوزه وجوه اشتراک مضمونی شعر انقلاب با شعر انقلاب اسلامی می توان به موارد زیر اشاره کرد :
استبداد ستیزی ، استقلال محوری ، آزادیخواهی ، وطن دوستی ، قانون مداری ، و مردم سالاری ( هر چند مردم سالاری دینی با مردم سالاری عصر مشروطه از یک جنس نیستند ) .
این دو جریان ادبی به خاطر وجوه افتراق مضمونی در مواری نیز از هم فاصله می گیرند . برای مثال در شعر انقلاب ( عصر مشروطه ) با نوعی غرب باوری و شیدایی و شیفتگی در برابر فرهنگ غرب مواجه ایم ، به طوری که غرب به کعبه آمال بعضی از شاعران عصر مشروطه تبدیل می شود ! حال آن که شعر انقلاب اسلامی ماهیتی استکبار ستیز و غرب گریز دارد .
به نظر می رسد شعر انقلاب در مواردی لهجه ای دین ستیز و اعتقاد گریز دارد . هر چند که این دین ستیزی در شعر رنگی از مبارزه با جهل ، خرافات و تحریفات را دارد ، ولی در مواردی نیز به کفر و الحاد کشیده می شود . برای مثال میرزاده عشقی در شعری می گوید :
قصه آدم و حوا همه وهم است و دروغ
نسل میمونم و افسانه بُود از خاکم ...
عشقی در این شعر اشاره به نظریه تکامل داروین (زیست شناس انگلیسی) دارد که بر اساس نص صریح آیات قرآن فرضیه ای باطل و در تقابل با آموزه های دینی ست .
گسست از سنت ها و تجدد زدگی افراطی از دیگر مولفه های مضمونی شعر انقلاب است . بعضی از شاعران عصر مشروطه با استخدام واژگان فرنگی و اشاره به مظاهر تمدن غرب در شعر – به زعم خویش – در مسیر تجدد ادبی گام بر می داشتند :
«در قـرن بیسـتم بشود آدمـی سـوار
بر آهنـی پرنـده دل آکـنـده از بخـار
وانگـه رهی ما به دوسـالش کنیم طی
او در هوا دو روزه از آن را کند گذار»
(میرزاده عشقی)
در حالی که یکی از مولفه های بارز شعر انقلاب اسلامی «بازگشت به خویشتن» ، خودباوری و بازیابی هویت فرهنگی ست که این ویژگی خود به خود ذهن و زبان شاعران مسلمان را به سمت احیای سنت های اصیل دینی و ملی هدایت می کند .
«چپ روی ادبی» نیز از دیگر وجوه تمایز شعر انقلاب با شعر انقلاب اسلامی است . ظهور شاعران مبارزی همچون ابوالقاسم لاهوتی ، خسرو گلسرخی و سیاوش کسرایی ( در عرصه شعر ) و صمد بهرنگی ( در عرصه داستان ) موید این ویژگی است . همچنین شکل گیری جریان های شعر چریکی ، توده ای و کارگری در جان و جهان شعر انقلاب ، مسیر این شعر را از مسیر شعر انقلاب اسلامی جدا می کند که پرداختن به آنها مجالی فراخ تر می طلبد .

شعر انقلاب اسلامی
_______________

همزمان با قیام تاریخی 15 خرداد سال 42 شعر انقلاب اسلامی متولد شد . از همین رو این مقطع تاریخی را باید به عنوان تاریخ تولد شعر انقلاب اسلامی، ثبت کنیم.
پيروزي انقلاب اسلامي و درك حضور معنوي و با صلابت امام در جامعه، الهام بخش شاعران در خلق و آفرينش آثار ادبي با مضامين جديد شد و گفتمان ادبي ايستا و انفعالي قبل از انقلاب، تبديل به گفتمان پويا و انقلابي شد و شعر معاصر در مسير جديدي به راه افتاد. تاثيرپذيري شاعران معاصر از شخصيت انقلابي و سلوك معنوي واجتماعي حضرت امام(قدس سره الشريف)، لهجه ادبيات معاصر را تغيير داد و «گفتمان ادبي» جديدي در حوزه ادبيات معاصر شكل گرفت كه اين گفتمان برآمده از بطن فرهنگ ديني و انقلابي و مبتني بر آموزه هاي وحياني و قرآني بود .

این گفتمان علاوه بر این که بر ذوق و ذائقه مخاطبان شعر تاثیر گذاشت ، به خاطر برخورداری از وجوه و مولفه های شاخص زیباشناختی و درونمایه «عرفانی – حماسی » ملهم از جهان بینی اسلامی ، موج ها ، نحله ها و جریان های ادبی معاصر خویش را نیز - به صورت نامحسوس - تحت نفوذ و سیطره خویش قرار داد . سنجش این تاثیر پذیری و تکانه هایی که بعد از بهمن 57 جان و جهان ادبیات معاصر را لرزانده است ، محتاج تالیف مقالات و پایان نامه های فراوانی ست که امید است به همت پژوهشگران ، منتقدان و نظریه پردازان ادبی در آینده نزدیک جامه عمل به خود بپوشد .

اولین نسل از شاعران انقلاب اسلامی، توده‌های انقلابی و مردم کوچه و بازار بودند، مردمی که با شعارهای حماسی و انقلابی خود - به صورت خودجوش - بنیان ادبیات انقلاب اسلامی را گذاشتند که از جمله آن می‌توان به شعارهای انقلابی : « نه شرقی ، نه غربی ، جمهوری اسلامی » و « استقلال، آزادی ، جمهوری اسلامی » اشاره کرد.

در واقع این مردم بودند که راه ادبیات انقلاب اسلامی را هموار کردند و در ادامه شاعران بزرگی چون طاهره صفارزاده، موسوی گرمارودی، حمید سبزواری ، علی معلم سلمان هراتی ، قیصر امین‌پور ، سید حسن حسینی ، یوسفعلی میرشکاک ، نصر‌الله مردانی ، سپیده کاشانی ، سیمیندخت وحیدی ، ساعد باقری ، محمد رضا عبدالملکیان ، سهیل محمودی ، حسین اسرافیلی ، عباس باقری ، علیرضا قزوه و ... از این شعارها الهام گرفتند و با بهره گیری از این مضامین انقلابی و عمیق دست به خلق و آفرینش ادبی زدند و به نمونه‌ سازی در حوزه ادبیات انقلاب اسلامی پرداختند.
با عنایت به مقدمه بالا ، «شعر انقلاب اسلامی» به شعري گفته مي شود كه موضوع و مضمون اصلي آن، «انقلاب اسلامی» و هنجارها و ارزش های بر آمده از آن است . شعری معنا بنیاد و مفهوم محور با اصول زیبا شناختی نشات گرفته از آموزه های الهی و انسانی . شعر انقلاب روایت گویای مظلومیت ، معصومیت و عصیان انسان معاصر در برابر زشتی ها و پلشتی هاست . شعری خدامحور ، مخاطب اندیش ، ظلم ستیز و عدالت مدار .
نکته دیگری که اشاره به آن ضروری ست این است که انقلاب اسلامی ، شعر را از دایره بسته مخاطبان خاص بیرون کشید و به متن جامعه وارد کرد . در واقع انقلاب شعر را از انحصار نحله های ادبی کاذب آزاد کرد و با دمیدن روح معنویت در کالبد شعر ، مردم را دوباره با شعر آشتی داد .
جان کلام آن که انقلاب اسلامی شعر را از ورطه افراط و تفریط رهانید ، و خلاقیت و نو آوری را در مسیری منطقی و معقول هدایت کرد و با پیوند شعر نو و سنتی به ترمیم گسست ایجاد شده در نسل های ادبی پرداخت که نتیجه این پیوند خجسته ، تجدید حیات و احیای قالب های ادبی با بهره گیری از قابلیت های نیمایی بود که این رویکرد هوشمندانه تا حدود زیادی به بحث و جدل های تکراری میان شاعران نوپرداز و سنتی پایان داد و بین شاعران معاصر همدلی و همزبانی ایجاد کرد .

آیا شعر انقلاب اسلامی به سبک رسیده است ؟
___________________________________
عنوان «سبک»‌ و «سبک شناسی» از ابداعات ملک الشعرا بهار برای تقسیم بندی دوره های ادب پارسی ست . ملک الشعرای بهار در تعریف «سبک نو» می گوید:
«سبک در اصطلاح ادبیات عبارت است از روش خاص ادراک و بیان افکار به وسیلة ترکیب کلمات و انتخاب الفاظ و طرز تعبیر. سبک به یک اثر ادبی وجهة خاص خود را از لحاظ صورت و معنی القاء می کند و آن نیز به نوبة خویش وابسته به طرز تفکر گوینده یا نویسنده دربارة حقیقت می باشد.»
(بهار، محمدتقي: سبك شناسي ، ص 18 )
برای دریافتن «سبک ادبی شعر انقلاب اسلامی» باید ضمن بررسی اشتراکات زبانی ، ادبی و مضمونی آثار این دوره ، وجوه افتراق آثار ادبی این دوره با دوره های پیشین را نیز مورد مطالعه قرار دهیم . چرا که جنبه های فردی و وجوه تمایز آثار ادبی یک دوره است که در نهایت منجر به پیدایش و ظهور یک سبک ادبی جدید می شود .
1 - در حوزه فرم : شعر انقلاب اسلامی ، ادامه منطقی سیر تکوینی و روند تکاملی ادبیات پارسی است و شاعران انقلاب ، فرزندان خلف شاعران بزرگی همچون عطار ، مولانا ، فردوسی ، سعدی ، حافظ و نیما هستند . از این منظر بعد از انقلاب اسلامی ، نسل شاعران جوان انقلاب نیز به پیروی از بزرگان ادب پارسی در همان مسیری که گذشتگان پیشاروی آنان نهاده بودند طی طریق کردند . یعنی اکثر شاعران انقلاب در حوزه قالب و فرم ، متاثر از یکی از سبک های ادبی تثبیت شده پیش از خود بودند ( سبک های خراسانی ، عراقی ، هندی و نیمایی ) .
حرکت در مسیر اعتدال ادبی و دست یافتن به شعری سهل و ممتنع ، احیای قالب های ادبی فراموش شده ( رباعی و دوبیتی ) ، و استفاده از ظرفیت های همه سبک های ادبی از ویژگی های بارز شعر این دوره است . با این همه و با توجه به تعاریفی که از سبک ارائه شده است ، نمی توان گفت که شعر بعد از انقلاب - از نظر قالب و فرم - به سبک جدیدی رسیده است .
البته از حق نباید گذشت که شاعران انقلاب دارای ابداعاتی در حوزه قالب و فرم هستند که از جمله آنها تلفیق قالب های ادبی ، دخل و تصرف هنرمندانه در موسیقی کناری ( قافیه و ردیف ) و همچنین خلاقیت در واژه سازی و ترکیب سازی ست . ولی به نظر می رسد تنها ابداعاتی در این سطح برای ظهور یک سبک ادبی کافی نیست .
2 - در حوزه مضمون : نظر به این که یکی از مولفه های سبکی تحلیل مضمونی و محتوایی آثار ادبی یک دوره است ، از این نظرگاه می توان گفت که شعر انقلاب اسلامی به دلیل برخورداری از مولفه های مضمونی زیر که در آثار ادبی این دوره از بسامد بالایی برخوردارند دارای سبکی خاص و ویژه است :
1 - مضمون محوری ومعنا بنیادی
2 - حماسی ، عرفانی بودن لهجه شعر انقلاب اسلامی
3 - بسامد بالای تلمیحات دینی و قرآنی در اشعار شاعران
4 - بسامد بالای مضامین سیاسی – اجتماعی
5 - مخاطب اندیشی و مردم گرایی ( بیرون آوردن شعر از دایره خواص )
6 – خود تحقیری به جای مفاخره ( در اشعار شاعران دوره های قبل جز مفاخره چیزی نمی توان یافت . )

¤ شعر عصر انقلاب ( شعر معاصر ) :
__________________________
«شعر عصر انقلاب» یا به تعبیری رساتر «شعر معاصر» همچون اقیانوسی است که همه گونه ها و طیف های ادبی - انقلابی و غیر انقلابی - همچون رودهای شتابنده به آن می ریزند ، از جمله :
1 – شعر انقلاب
2 – شعر غیر انقلاب ( شعر منفعل ، خنثی ، و بی موضع )
2 – شعر دفاع مقدس
3 – شعر دینی و آیینی
4 – شعر ملی - میهنی
5 – شعر اعتراض ( سیاسی – اجتماعی )
6 – شعر اروتیک
7 – شعر سیاه
8 – شعر نیمایی
9 – شعر پسانیمایی ، شامل :
الف : موج ها و نحله های ادبی پیش از انقلاب : شعر سپید ، آزاد ، حجم ، موج نو ، کانکریت ( تجسمی ) ، گفتار ، موج ناب ، شعر دیگر ، و ...
ب : موج ها و نحله های ادبی پس از انقلاب : شعر پست مدرن ، شعر زبان ، شعرحرکت ، شعر مفهومی ، فرانو ، و ...
هر چند ممکن است شعر بسیاری از این شاعران و سرایندگان که درعصر انقلاب اسلامی زندگی می کنند ، در ساحت بینش و جهان بینی نسبتی با انقلاب و شعر انقلاب اسلامی نداشته باشد ، ولی تاثیرپذیری شاعرانه از همدیگر - در حوزه صورت و فرم - به حکم همزیستی شاعرانه ، امری محتوم و پذیرفتنی ست ، چنان که در همه دوره ها این اتفاق افتاده است .
بنابراین اگر بخواهیم نسبت تاثیرپذیری «شعرعصر انقلاب اسلامی» را از «شعر انقلاب اسلامی» مورد بررسی قرار دهیم ، بدیهی ست که در برونه زبان (صورت و فرم) باید به دنبال چنین نسبتی بگردیم ، نه در ساحت درونه زبان ( معنا و محتوا) . چرا که در حوزه مضمون ، محتوا و معنا پیدا کردن چنین نسبتی - جز در مواردی معدود – به خاطر همسنخ نبودن بینش و جهان بینی ها به نتیجه چندان مطلوبی نخواهد رسید .
دیگر این که شاعران انقلاب اسلامی نیز در ساحت فرم و صورت متقابلا از شاعران عصر انقلاب اسلامی (جریان ها و نحله های ادبی زمانه خویش) تاثیر پذیرفته اند که بررسی علمی این تاثیر و تاثر خود محتاج تالیف رساله ای مستقل است .

تاریخ ارسال :   1394/11/10 در ساعت : 23:54:33       تعداد مشاهده : 471