پیرمرد نور چشم ما بود

 این را جلال در مرگ نیما نوشته بود و چه تلخ نوشته بود ، آنقدر تلخ که در مرگ هر پیری یاد جلال می افتادم و یاد نیما. جلال هنوز جوان بود که افتاد، مثل میوه ای رسیده از درخت افتاد و خودش از قول پیرمردی طالقانی گفته بود که میوه رسیده بر درخت نمی ماند. نیما امّا بیشتر پیر شده بود ، نیما هم مثل جلال از پختگی افتاد. پیرمرد قصّه ی ما امّا حکایتش کمی تا قسمتی فرق می کند. او افتاد و چه افتادنی. از آن دست افتادن که برخاستن های بسیار را در پی داشت. از آن گونه رفتن های با حسرت. هنوز لبخندهای پیرمرد قصّه ی ما غروب نکرده است. هنوز خنده های بچگانه ی پیرمرد قصّه ما در گوشم می پیچد و شعرخوانی هایش از شاعران سبک هندی و مکتب وقوع و بیشتر این چند بیت کلیم و با لهجه ی  قشنگ هندی که :

بدنامی حیات دو روزی نبود بیش

آن هم کلیم با تو بگویم چسان گذشت

یک روز صرف بستن دل شد به این و آن

روز دگر به کندن دل زین و آن گذشت

پیرمرد قصّه ی ما به اینجا که می رسید لبخند تلخ و قشنگی می زد و می گفت : حالا من در حال دل کندنم. تمام این نزدیک  پنج سال که من استاد را در دهلی می دیدم استاد در حال دل کندن بود. و بعد هم می گفت نیرو نمانده است.  نیرو های استاد از جنسی دیگر بود و نیرو را با لهجه ی خودش چه زیبا و متفاوت تلفظ می کرد. بشنو از نی مولانا را که شنیده ای؟ "نی" اش را بچسبان به "رو"، به معنای رخ، می شود "نی روی" استاد عابدی. و باز می گفت: من حالا در حال دل کندنم.

من نام عابدی را شنیده بودم و تصویر استاد را ندیده بودم. گفته بودند عابدی بابای زبان فارسی هند است و پیر جماعت استادان. روزی  پیرمردی  عصا زنان آمد تا رسید به در اتاقم و سراغ رحمان کارمند قدیمی مرکز را گرفت و دوستان گردش جمع شدند و نشانی مرا دادند که ایشان مدیر جدید مرکز است و استاد در همان دیدار نخست از تاج المآثر پرسید و گفت : پس این تاج المآثر من چی شد؟ و کلی گلایه کرد که چرا من از تاج المآثرش بی خبرم. این نخستین سلام و علیک صمیمی استاد بود. می دانستم این یعنی سلام ما از جنس ریا نیست، از جنس زحمت است و رنج. از جنس تحقیق است و عبادت. گفت چطور نمی دانی کتاب من کجاست؟ مدام می گفت نکند گم شده باشد. راستش رحمان چیزی از تاج المآثر به من  نگفته بود. نگفته بود که کتاب استاد چندین سال در انتظار چاپ مانده بود. نگفته بود که چه دشواری هایی داشت این کتاب و بسیار چیزهای دیگر از عابدی را نگفته بود. استاد در همان روز نخست تلخ بود و کمی دلگیر و لابد گمان می کرد این جوانی که جای نوه اش حساب می شد با بیش از نیم قرن اختلاف سن، شاید نداند که عابدی کیست و تاج المآثر چیست و نگرانی پیرمرد از چه روست. من اما همه اینها را می دانستم و نمی دانستم. استاد اندک اندک در دل من جا باز کرد و اندک اندک شیرین شد . مثل زیتون تلخ که کم کم شیرین می شود. چند ماه نکشید که تاج المآثر چاپ شد در هیات و شمایلی زیبا تا بهانه ای باشد برای خنده های بعدی استاد و زیتون ما هم شیرین شود. تا بهانه ای باشد برای آمدن های بعدی و عصا زدن های بعدی و سراغ گرفتن ها و سلام و علیک ها و محبّت ها و نقل خاطرات و رقم خوردن چهارشنبه های شیرین .

 انجمن های ادبی بیدل که شکل گرفت استاد پای ثابت انجمن ما شد. زودتر از همه می آمد و می نشست و بلند بلند حال می پرسید و می گفت "نی رو" نمانده است.  می گفت دیگر مزه غذاها و میوه ها را درک نمی کند. بعد که امرود برایش پوست می کندی می گفت این امرودها چقدر خوشمزه بود. پیرمرد ما را گرفته بود . تا یادم نرفته بگویم که پیرمرد قصه ی ما شهریار را هم می شناخت و دیده بود و به دیدنش تا تبریز رفته بود و حکایتش را بارها برایم می گفت. از کشیدن های شهریار هم با خنده گاه چیزکی می گفت و ادای شهریار را هم با همان لهجه هندی زیبایش در می آورد. بعد ناگهان می رفت به 50 سال قبل، به همان روزهایی که من نبودم. بعد سراغ کسانی را می گرفت که دست کم چهل سال قبل مرده بودند. پیرمرد این همه سال بی خبر از ایران نبود اما آنقدر دوست و آشنا در میان جماعت نویسنده و شاعر پیدا کرده بود که نام هر کسی را که می بردی می گفت او دوست من است . او حالا کجاست؟ و بعد می دیدی این بنده خدا که  پیرمرد از او حرف می زند چند سال قبل از انقلاب به رحمت خدا رفته است. و باز فکر می کردی که پیرمرد تو را گرفته است اما پیرمرد همین بود که بود. با صفا و زلال و همه را حتی کسانی را که یک بار دیده بود دوست خود می دانست. حتی گاه آنهایی را که در تلویزیون دیده بود...

روزی از خاطراتش در دیدار با امام خمینی می گفت و ما خواستیم این خاطره را ضبط تلویزیونی کنیم. برایمان جالب آمد دیدار پیرمرد قصه ی ما با امام.  ایشان با همان آب و تاب ادامه می دادند که بله ما خدمت حضرت امام خمینی هم رسیدیم و ایشان بزرگترین انسان قرن بودند .پرسیدیم استاد در کجا شما خدمت امام مشرف شدید؟ می گفتند ما در هتل بودیم که ناگهان امام آمدند در تلویزیون و ما ایشان را زیارت کردیم. پیرمرد همین بود که بود.  با همین زلالی و آن روز به زور جلوی خنده ام را گرفتم و ایشان در ادامه ی مصاحبه اش از خیابان های تهران در زمان شاه می گفت و از تعداد عرق فروشیها که چندین برابر کتابفروشی ها بود . آن گفتگوها لابد هنوز هست و پیرمرد کم "نی رو"ی قصّه ی ما با همان صدای گرم و بلند و با اشتیاق و شور از انقلاب ایران و امام می گفت و آن زیارت که اگرچه از تلویزیون بود اما عین زیارت بود.

پیرمرد قصّه ی ما روزی با همان صدای بلند و با تحکم تلفنی به من گفت همین امروز می آیید و همه مقالات مرا می برید. از رحمان پرسیدم چه خبر شده؟ می گفت استاد هر وقت فکر می کند حالش بد شده می گویند بیایید مقالات مرا ببرید. می گفت فقط هم ببرید به مرکز تحقیقات. رازش را نفهمیدیم چرا. بیش از مرکز ما پاتوقش در دفتر خواجه پیری بود که بیشتر نازش را می کشید و برایش میوه های متنوع می خرید. روزی انبه و روزی دیگر شریفه و گاهی امرود و سیب و انگور . می گفتند بیدل خوش خوراک بوده امّا پیرمرد قصّه ی ما خوش خوراک تر بود. خواجه می پرسید این همه شریفه ها را استاد به تنهایی خوردی؟  و استاد می خندید و سر در لاک کتاب نسخه خطی فرو می برد و بیتی می خواند که :

عذر تقصیرات ما چندان که تقصیرات ما

 پیرمرد ما را گرفته بود . تازه همان روز به من گفته بود که برو از خانه تان اگر سوهان قم و گز اصفهان داری بیاور و به خواجه هم چیزی نگو. خواجه رعایت مرض قند پیرمرد را می کرد و غذاهایش را طوری تنظیم می کرد که روغنش زیاد نباشد و شیرینی نداشته باشد و خلاصه  کلّی ناز پیرمرد را می خرید.

برای بردن مقالات پیرمرد عجله نکردیم چند روز بعد با ناراحتی و تحکّم بیشتری آمد و گفت مگر نگفتم بیایید مقالات را ببرید. من دارم دل می کنم از اینها و باز شعر بدنامی حیات دو روزی نبود بیش را خواند و رفت.

پیرمرد را دعوت کرده بودند تهران و جایزه ای معادل 6 هزار یورو به او اختصاص داده بودند برای خدماتش به زبان فارسی. نمی توانست به سفر برود . به تهران که رفتم سراغ جایزه اش را گرفتم تا برایش به دهلی بیاورم تا در اولین انجمن ادبی بیدل به او هدیه کنیم. چند روزی  دوندگی داشت و یک بار حتی از پرواز هم ماندم تا با دست پر برگشتم به هند، تا پیرمرد قصه ی ما خوشحال تر شود و آن زیتون شیرین تر.

این سالهای آخر پیرمرد به سفر نمی رفت، تنها سفرش همین فاصله چند کیلومتری از وسط کنج دهلی – خانه اش- تا اطراف ایندیا گیت – خانه فرهنگ ایران - بود و آمدن به مرکز ما و مرکز میکروفیلم نور که خانه ی دومش بود. به دانشگاه دهلی هم می رفت، گه گاهی برای سمیناری و دستش را می گرفتند و خودش نیز دست عصایش را می گرفت و می آمد بالا و نوبت سخن گفتنش که می رسید باز "نی رو" می گرفت و اما خیلی زود این نیرو ته می کشید و خسته که می شد بی تکلّف می گفت دیگر خسته شدم . نمی توانم. "نی رو" نمانده است.

پیرمرد این همه سال این همه راه آمده بود. این همه راه را عصا زده بود. با پای پیاده این شهر و آن شهر، این روستا و آن روستا، این مسجد و آن خانقاه ، در قطارهای درجه دو و درجه سه با مردمان عادی نشست و برخاست کرده بود و از یاد نبرده بود که با دربان دانشگاه همان قدر دوست باشد که با رییس آن و به همه سلام کند. این همان پیرمرد بود که اگر در دست دادن به او کمی هوشیار نبودی دستت را می بوسید. پیرمرد دلش دریا بود. بزرگ بود و از اهالی امروز و دیروز بود. همه را می شناخت. نسب شناس بزرگی هم بود و نسبش به خاندان علم و فقاهت و سیادت می رسید. نسبش به دریاها و سبزه زاران و بیدبن های پیر جنگل ها می رسید. نسبش به گل هایی می رسید که عطرش تو را مدهوش می کرد. بی ریا بود پیرمرد. ساده بود و صمیمی با همه . حرف دلش را می زد. از قید و بند و تعلّقات رها بود. خودش بود و تمام عشق و علاقه اش علم بود و نسخه ی خطی بود و تحقیق بود و خاطره بود و خنده بود و غم هایی که لابد هیچ وقت به هیچ کس بروز نداد. و فخری که نفروخت، که من که ام و از کدام دودمانم. از دودمان سادگی و عشق بود پیرمرد. می گفت حالا امید من به این جوان هاست و اشاره می کرد به دو پیرمردی که عصا در دست داشتند و گرد پیری بر رویشان نشسته بود و هر دو شاگردان او بودند و هر دو حالا بازنشسته دانشگاه شده بودند. جوان های پیرمرد استاد  اظهر و استاد یوسف بودند!

سه سال گذشت و انجمن های ادبی ماهانه بیدل از شماره نخست تا سی و چندم را استاد عصا زد و آمد و رفت و هر بار حرفی و خاطره ای و چیزی گفت. و این اواخر بیشتر سکوت می کرد و دست تکان می داد و می خندید و می گفت آمده ام چیزی بیاموزم . می گفت حیف که "نی رو" نمانده است. راست می گفت. پیری بی رحمانه به جانش افتاده بود. خاطره اش را و حافظه اش را داشت از دست می داد. گاهی یادش می رفت چه می گوید، اما هنوز دندان هایش سالم بود و از خودش بود و چشم هایش بی مدد لنز و عینک با خطوط فارسی و انگلیسی و اردو به مهربانی سخن می گفت. هر بار که به سراغش می رفتی در دوران نقاهتش در خانه نگاه از کتاب برنمی داشت. می گفت امروز برای من چه کتابی آورده اید؟

یک بار با دوستان به دیدارش رفتیم. پاهایش باد کرده بود و آرامش نداشت. می گفت چند روز است از درد نخوابیده. به گمانم چند روزی بود که کتابی نخوانده بود و ناراحتی اش لابد از همین بود، آرام سر در گوشش گذاشتم و چند بیت شعری را که همیشه برایم می خواند از کلیم و طالب و دیگران برایش خواندم :

ز غارت چمنم بر بهار منت هاست...

بقیه اش چه بود استاد؟ و پیرمرد یکباره درد را فراموش کرد و سر ذوق آمد و بلند خواند:

 که  گل به دست تو از شاخ تازه تر ماند

گفت این از طالب است . گفت طالب جوان مرد.

گفتم  شکر نعمت های تو چندان که نعمت های تو

و پیرمرد سر ذوق آمد و خواند:

عذر تقصیرات ما چندان که تقصیرات ما ...

گفتم این بیت از کیست؟ یادش نیامد. نگاه کرد و خندید و گفت تتمه ی دیوان خاقانی چی شد؟

بعد هم یک روز خبر را شنیدم و یاد جلال افتادم و یاد نیما و یاد پیرمرد قصه ما که نیما را در خانه اش در تهران دیده بود و یاد گزهای اصفهان و سوهان قم و خاطرات پیرمرد در تلویزیون از ملاقاتش با امام و یاد تاج المآثری که چاپ شد و تتمه خاقانی یی که چاپ نشد . یاد مقالاتی که ماند تا این روزها که کم کم دارد چاپ می شود و پیرمرد قصّه ی ما که تا هنوز دارد می خندد و با صدای بلند برایم شعر می خواند و می گوید:

 عذر تقصیرات ما چندان که تقصیرات ما . 

پیرمرد با رفتنش بدجور حال همه را گرفت. 

حالا بعضی از صبح ها که از جلوی مرکز میکروفیلم نور می گذرم دستم را دراز می کنم تا دستم را مثل پیرمرد بگیرند و می نشینم  درست بر روی همان مبلی که استاد می نشست و خواجه طبق معمول سفارش چای می دهد و از حالم می پرسد و من هم بی اختیار می گویم : خوب نیستم، "نی رو" نمانده است. واقعا هم بی پیرمرد  نیرو نمانده است. پیرمرد به قول جلال، نور چشم ما بود.

 اسفند ماه 1390 – علی رضا قزوه

دهلی نو