عرفان شيخ بهائي

تا كي به تمناي وصال تو يگانه

اشكم بود از هر مژه چون سيل روانه

گه معتكف ديرم و گه ساكن مسجد

يعني كه تو را مي طلبم خانه به خانه

مقصود من از كعبه و بتخانه توئي تو

مقصود توئي كعبه و بتخانه بهانه

هركس به زباني صفت حمد تو گويد

نائي به نواي ني و مطرب به ترانه

حاجي به ره كعبه و من طالب ديدار

او خانه همي جويد و من صاحب خانه

اميٌد بهائي به وفور كرم تست

نه از عمل خويش و نه از اهل زمانه

شيخ بهائي چندان در رده شعراي پارسي زبان به شمار نمي رود ؛ همچنان كه در حقيقت در رده ي آيات عظام نيز شمرده نمي شود .

با وجود آن كه شعرهائي چون شعر فوق ، بسيار زيبا و روان سروده است ، و از علماي شرعي محسوب مي شود ؛ و شايد شاه عباس صفوي بنا به مصالح و دلايلي سياسي وي را شيخ الاسلام قلمرو خود شناخته است ، در واقع يك دانشمند خدمتگزار در قلمرو عقايد عرفاني خود بوده است . فعاليٌت هاي شيخ بهائي وي را عارفي بزرگ و شايد همفكر سعدي در اين زمينه كه « عبادت به جز خدمت خلق نيست » نشان مي دهد كه ، به ياري ساير مهندسان و معماران و شهرسازان عصر خود ، اصفهان را به اوج تمدن روزگار خود رسانده است . تناقض عرفان با عامليٌت حكومت هاي استبدادي سبب شده است كه وي با اتكاء به مدرسه و ياران مدرسي آزادگي خود را نشان دهد .

دخالت هاي شيخ بهائي عقيده وي را به « عمل » ، « خدمتگزاري » و به اصطلاح توليد و « حركت » نشان مي دهد . منتهي شايد به مصداق « از تو حركت از خدا بركت » ، ضمن پذيرش ضرورت حركت كه تا نباشد بركتي هم وجود نخواهد داشت ، در قلمرو اعتقاد به خدا و بزرگي وي ، بركت را اصل بر حركت قرار مي دهد :

امٌيد بهائي به وفور كرم تست

نه از عمل خويش و نه از اهل زمانه

به اين تعبير پيش گرفتن « خدمت به خلق الله » و با « توكٌل به الله » مشروط به عقل و ياري گرفتن از « تخصص هاي عالي » مي تواند عصاره عرفان شيخ بهائي معرفي شود كه در برخي از شعرهاي وي نيز قابل مشاهده است . وي با تاكيد « نه از اهل زمانه » برخلاف چاپلوسان درباري كه هميشه و در همه جاي جهان بوده و هستند و خواهند بود ، « برائت ضمني از استبداد صفوي » را نشان مي دهد و افق ديد « قربتا" الي اللهي » خود را آشكار و آشكارتر مي سازد : نهايت عرفان ...