تغزل هاي فصل امساك
شاعران سبك هاي خراساني، عراقي و هندي چگونه به ماه رمضان نگريسته اند

نويسنده: سيدعلي اصغر موسوي

روزه و رمضان، دو کليدواژه مبارک هستند که در ادبيات ديني، هميشه همراه با قداست خاصي بوده اند؛ گاه براي تجليل، گاه براي تحليل و گاه به عنوان تکفير (در ادبيات غنايي) که معمولابه شکل طنز و کنايه آورده شده است؛ البته در آثار عرفاني به شکل هاي نمادين هم آورده شده که حتي خارج از موضوع ماه رمضان و واجب بودن آن در موعدي خاص است.
    در اغلب موارد از روزه به عنوان برکات عارفانه و عاشقانه نام برده شده که در موارد عارفانه اش موضوع قبض و بسط عارف در مقام سلوک است و در شکل عاشقانه اش يادآور هجران و وصل يار و تلخي و شيريني آن به تصوير کشيده شده است.
    در سبک هاي مختلف، نماد روزه و رمضان نيز متفاوت به نظر مي رسد؛ هرچند اصل موضوع تشريعي و مقدس است. در سبک خراساني به دليل صراحت واژگان بر افعال و مصداقي نبودن آنها، قصد شاعر يا تقديس روزه است يا تکفير آن! و در سبک عراقي ضمن اذعان به اين صراحت، با نمادهاي عرفاني نيز همراه است و همان طور که پيش تر گفته شد، مي تواند از افعال سلوک و شيوه هاي رفتاري در طريقت باشد که معمولافراتر از رفتار متشرعين و با شکلي متفاوت در اشعار عرفاني بيان مي شود.در سبک هندي هم ضمن تصريح تشريعي بودن آن، نه تنها به استعاره بسنده نشده که در تمثيل هاي مختلف و متفاوت از سبک هاي گذشته بيان شده است. اشعار ويژه ماه مبارک در آثار شاعران سبک هندي معمولاکمتر تکفير مي شود، بلکه به دليل دوران حکومت هاي شيعي در ايران ضمن تشريعي بودن به عنوان تمثيل هاي حکمي و پندآموز نيز آورده شده است. اينک ضمن اشاره به نمونه اشعار شاعران مختلف در سبک هاي شعر فارسي، به نقد و تحليل برخي از آنها نيز پرداخته مي شود:
    
    سبک خراساني
    
    رودکي (متوفاي 329 هجري قمري)
    
    رودکي در اين بيت، رسيدن عيد فطر را به ممدوح خود تبريک مي گويد و هر روز را برايش عيد آرزو مي کند که از نوع تقديس آن است.
    
    روزه به پايان رسيد و آمد نو عيد
    
    هر روز بر آسمانت ‏باد امروزا
    
    فردوسي (متوفاي 416 هجري قمري)
    
    در بررسي ابيات فردوسي به کلمه روزه زياد برمي خوريم که منظور روز است؛ مثل پنج روزه، پي روزه، مثل همه روزه و در اين بيت روزه به معناي اصلي خود و از نوع تقدس و تشريعي آن است که نه تنها بعد ديني دارد که در نهان خويش بعد حکمي و عرفاني آن کاملاآشکار است:
    
    همان بر دل هر کسي بوده، دوست
    
    نماز شب و «روزه» آيينِ اوست
    
    نظامي (متوفاي 598 هجري قمري)
    
    در اين بيت نظامي، از دو نوع نگاه تشبيهي و تشريعي استفاده کرده که هم اشاره اي به روزه سکوت حضرت مريم(س) پس از تولد حضرت عيسي(ع) دارد و هم شخصيت داستانش را به «مريم» تشبيه کرده است.
    
    چو مريم، روزه مريم نگه داشت
    
    دهان در بست از آن شکر که شه داشت
    
    سبک عراقي 
    
    سنايي غزنوي (متوفاي 545 هجري قمري)
    
    حکيم سنايي غزنوي، در آثارش به دليل احاطه حکمت و شريعت حتي تغزل هاي عرفاني که بعد از سرايش او، به ادبيات شعر فارسي راه پيدا مي کند اغلب کليدواژه هاي روزه و رمضانش يا نقد است يا تقدس يا تشبيه حکيمانه. در آثار سنايي کمتر با تکفير و تنبيه روزه مواجه مي شويم به دليل اين که هدف آثار وي در شريعت و طريقت، رسيدن به حقيقت دين است و علت ممتاز بودن او در بين شعراي «مکتب شعر ديني» نيز همين است.
    
    حکيم سنايي، در اين ابيات به شريعت روزه توجه داشته و روزه هاي ريايي را نقد و تقبيح مي کند:
    
    در رمضان و رجب مال يتيمان خوري
    
    روزه به مال يتيم مار بود در سله
    
    مال يتيمان خوري، پس چله داري کني
    
    راه مزن بر يتيم، دست بدار از چله
    
    در اين قصيده هم ماه روزه و هم عيد روزه را مقدس مي شمارد و رفتن رمضان را که با موفقيت انجام شده و آمدن عيد را که با شادي و سرور همراه است، گرامي مي دارد.
    
    ماه رمضان رفت و مرا، رفتن او به
    
    عيد رمضان آمد، المنه لله
    
    آن کس که بود آمدني، آمده بهتر
    
    و آن کس که بود رفتني، او رفته به ده، به
    
    همچنين اين بيت به نقل از دهخدا در آثار سنايي آمده و در آثار منوچهري که احتمال مي رود سنايي از منوچهري استقبال کرده باشد يا به اشتباه براي منوچهري ثبت شده است.
    
    بر آمدن عيد و برون رفتن روزه
    
    ساقي بدهم باده، بر باغ و به سبزه
    
    انوري (متوفاي 585 هجري قمري)
    
    انوري در اين بيت، اشاره به مبارک بودن ماه رمضان و غمباري و حرام بودن ماه محرم دارد. او در اين شعر براي ممدوح خود ماه روزه و عيد روزه را مبارک مي داند که فقط به تشبيه بسنده کرده، نه تشريع و نه تکفير.
    
    ماه رمضان خجسته بادت
    
    تا پيش صفر بود محرم
    
    خاقاني (متوفاي 595 هجري قمري)
    
    خاقاني در اين بيت، روزه را به عنوان تشبيه به کار برده و براي پرهيز از عشق ناسوتي و آتش هوا و هوس، حکم به پرهيز از عشق زميني مي دهد و اينجا روزه تنها امساک از عشق زميني است و جنبه تشبيهي دارد. اغلب آثار خاقاني کمتر جنبه آييني دارد و در اکثر قصايدش، حتي مقدس ترين کلمات را به نازل ترين وجه مورد تشبيه قرار داده است.
    
    عشق آتشي است کاتش دوزخ غذاي اوست
    
    پس عشق، روزه ‏دار تو در دوزخ هوا
    
    عطار (متوفاي 627 هجري قمري)
    
    شيخ عطار در اين ابيات کاملابه موضوع تشريعي روزه مي پردازد و شيوه و شکل حقيقي آن را بيان مي کند؛ با اين که پيش تر گفته شد در عرفا، روزه نماد کليدواژه هاي عرفاني در سلوک نيز هست، اما در اين ابيات عطار به تشريع روزه واقعي و تشريح آن مي پردازد.
    
    اي دوست ماه روزه رسيد و تو خفته اي
    
    آخر ز خواب غفلت ديرينه سر بر آر
    
    پنداشتي که چون بخوري روزه تو نيست
    
    بسيار چيز است جزوِ آن شرط روزه دار
    
    هر عضو را بدان که به تحقيق روزه اي است
    
    تا روزه تو روزه بود نزد کردگار
    
    مولوي (متوفاي 627 هجري قمري)
    
    مولوي در اين بيت به توصيف تشريعي روزه مي پردازد، هرچند در ابيات شورانگيزش در ديوان شمس، به موارد تشبيهي و سلوکي نيز مي پردازد.
    
    ماه رمضان آمد اي يار قمرسيما
    
    بر بند سر سفره بگشاي ره بالا
    
    اين ابيات نيز از مولوي در توصيف شريعت روزه است:
    
    دعاها اندرين مه مستجاب است
    
    فلک ها را بدرّد آه روزه
    
    چو يوسف ملک مصر عشق گيرد
    
    کسي کو صبر کرد در چاه روزه
    
    سحوري کم زن اي نطق و خمش کن
    
    ز روزه خود شود آگاه روزه
    
    دلادر روزه مهمان خدايي
    
    طعام آسماني را سرايي
    
    در اين مه چون در دوزخ ببندي
    
    هزاران در ز جنت ‏برگشايي...
    
    سعدي (متوفاي 691 هجري قمري)
    
    سعدي در اين مثنوي، به تشريع روزه پرداخته و روزه ريايي را تقبيح مي کند که تظاهر کردن به هر گونه عبادتي، شايد در پيشگاه مردم ميسر باشد ولي در باطن، مذمت آميز است.
    
    شنيدم که نابالغي روزه داشت
    
    به صد محنت آورد، روزي به چاشت...
    
    پدر ديده بوسيد و مادر سرش
    
    فشاندند بادام و زر بر سرش
    
    چو بر وي گذر کرد يک نيم روز
    
    فتاد اندر او ز آتش معده سوز
    
    به دل گفت اگر لقمه، چندي خورم
    
    چه داند پدر غيب، يا مادرم!
    
    چو روي پسر، در پدر بود و قوم
    
    نهان خورد و پيدا، به سر برد صوم
    
    که داند چون در بند حق نيستي
    
    اگر بي وضو در نماز ايستي
    
    شيخ اجل، همان طور که گفته شد در بعد عرفاني نيز، به شکل استعاري از کليدواژه هاي روزه و ماه روزه استفاده مي کند که در اين شعر عاشقانه عارفانه، به موضوع «روي ماه يار» اشاره مي کند.
    
    هر که را خاطر به روي دوست رغبت مي‏کند
    
    بس پريشاني ببايد بردنش چون موي دوست
    
    ديگران را عيد اگر فرداست ما را ز اين دهست
    
    روزه داران ماه نو بينند و ما ابروي دوست
    
    سبک هندي
    
    صائب تبريزي (متوفاي 1087 هجري قمري)
    
    ازجمله اشعار تشريعي که به مدح ماه مبارک مي پردازد اين غزل صائب است که در آن به زيبايي، هر روز ماه رمضان را عيد مي داند و همچنين نزول قرآن در اين ماه را ، توصيف مي کند. همان طور که گفته شد در آثار سبک هندي که بزرگ ترين پردازنده آن صائب تبريزي است، تمثيل اصلي ترين ويژگي اشعار آن است. در اين غزل حقيقت شريعت ديده مي شود نه تمثيلي از آن که در سبک خراساني گاه تا تکفير و تقبيح پيش مي رفت و در سبک عراقي به نماد سلوک عارفانه و استعاره نزديک مي شد. در اينجا ضمن شکل رئاليستي شعر به ارسال مثل نيز مي پردازد.
    
    افسوس که ايام شريف رمضان رفت
    
    سي عيد به يک مرتبه از دست جهان رفت
    
    افسوس که سي پاره اين ماه مبارک
    
    از دست به يک بار چو اوراق خزان رفت
    
    صائب وداع ماه مبارک رمضان را به زيبايي هر چه تمام تر توصيف مي کند؛ هم از نظر صورت و هم از نظر معنا و تشبيه آن به جمال حضرت يوسف، تحسين چندجانبه ماه مبارک است.
    
    از رفتن يوسف نرود بر دل يعقوب
    
    آنها که به صائب ز وداع رمضان رفت
    
    بيدل (متوفاي 1133 هجري قمري)
    
    همان طور که گفته شد در سبک هندي علاوه بر تشريع و تشبيه، تمثيل نيز براي انتقال مفاهيم شعر به کار مي رود. در اين دو بيت نيز، بيدل دهلوي نه تنها روزه و ماه رمضان را توصيف مي کند و رفتار عوام و خواص را از هم جدا مي سازد، در سلوک و سير الي الله، عارف را مقيد به يک ماه و يک عيد نمي داند و براي وصول به حق، دائم او را در مسير سلوک مي پندارد؛ چراکه بي روي يار، عيد رمضان نيز عيد نيست؛ همان طور که اگر هلال رمضان هم رخ بنمايد بي روي يار، روزه جز رنج و عيدش نيز، جز رنج روز هجران نيست.
    
    عيد آمد و هر کس پي کار خويش است
    
    مي نازد اگر غني و گر درويش است
    
    من بي تو به حال خود نظرها کردم
    
    ديدم که هنوزم رمضان در پيش است
    
    در اين نوشتار سعي شد عمده نگاه شاعران در سه سبک معروف شعر فارسي به روزه و ماه رمضان، مورد نقد و تحليل قرار بگيرد؛ هرچند مجال به کندوکاو بيشتر نبود؛ ولي اميدوارم کاستي هايش به ديده اغماض نگريسته شود تا ان شاءالله در مجالي بهتر جبران گردد.
 

□

 روزنامه جام جم، شماره 4030 به تاريخ 2/5/93، صفحه 8 (ادبيات) 

لينک کوتاه به اين مطلب:     

http://www.magiran.com/npview.asp?ID=2994916

***                                                                                                                                                                                           دریافت PDF

http://www.magiran.com/ppdf/nppdf/2835/p0283540300081.pdf