الزاما هر شعر خوب از لحاظ هنرى، از لحاظ مضمون هم يك چيز عالى نیست
چنين نيست كه هر شعر خوب از لحاظ هنرى، از لحاظ مضمون هم يك چيز عالى باشد. نه، ممكن است مضمون آن، پست‌ترين مضامين باشد؛ كمااين‌كه در شعرهاى سعدى، فراوان وجود دارد. حتى اشاره كردم كه در شعر حافظ هم هست. به اعتقاد من، همه‌ى شعرهاى حافظ هم، شعر عرفانى نيست. در بين آنها، شعرهاى مادى بشرى هم پيدا مى‌شود كه مربوط به دوره‌هايى از زندگى اوست؛ شايد از جوانيهاى او باشد[1].
ببينيد چه مى‌خواهيد بگوييد؛ آن چيز درست را بگوييد
نكته‌ى ديگرى كه عرض مى‌كنم و مخصوصاً برادران جوان توجه كنند، مربوط به محتواست؛ ديگر مربوط به قالب نيست. آن نكته اين است كه قوام و خميرمايه‌ى شعر، همين خيالى است كه شما آن را پرواز مى‌دهيد. شما چيزهايى را مى‌بينيد كه چشم معمولى آنها را نمى‌بيند. آن رقت خيالتان، خيلى چيزها را به شما نشان مى‌دهد كه ما در چشم معمولى، آنها را نمى‌بينيم. اصلاً شعر، يعنى اين. اگر اين نباشد، شعر وجود ندارد. وقتى كه خيال را به سراغ مفاهيمى مى‌فرستيد كه مى‌خواهيد آنها را بياوريد، اين مفاهيم را سبك و سنگين كنيد. خيال، جسور و بى‌منطق است؛ طبيعتش اين است. خيال در جايى مى‌رود مى‌نشيند، كه جاى نشستن نيست. شما وقتى مى‌خواهيد آن را به داخل ذهن خودتان بياوريد، برايش لفظ درست مى‌كنيد؛ ولى حتماً سبك و سنگينش كنيد؛ زيرا هر يك كلمه شعر شما، اگر بناست در جايى اثر بگذارد، شما با آن همراهيد.
ببينيد چه مى‌خواهيد بگوييد؛ آن چيز درست را بگوييد. مثلاً فرض كنيد در همين شعرى كه الان خوانده شد، شما به فرودستان مى‌گوييد كه خون فرادستان را بريزند؛ در حالى كه به اين كليت، اصلاً درست نيست. ما اسلامى فكر مى‌كنيم؛ آنارشيستى كه فكر نمى‌كنيم. اين، تفكر آنارشيسم است؛ حتّى تفكرات چپ و افراطى و ماركسيستى و امثال اينها هم نيست؛ آنها هم اين‌طورى نمى‌گويند. من يقين دارم و برايم روشن است كه شما هم اين را نمى‌خواهيد بگوييد. جوان انقلاب، نمى‌تواند اين فكر را داشته باشد؛ اما حرف شما اين را مى‌گويد. مى‌گويد شما برو دستت را تا مرفق به خون فرادست خضاب كن! فرودست و فرادست، حدى كه ندارد. يعنى در اين سلسله مراتب اجتماعى و اقتصادى، هر كسى در هرجايى كه ايستاده، هم فرودست و هم فرادست است. وانگهى، ما كدام فرادست را مى‌زنيم؟ ما آن كس را كه ظالم و كافر و طاغى و متعرض به ديگران است، مى‌زنيم. ملاك، اينهاست. اگر نباشد، فرودست يا فرادست باشد، فرقى نمى‌كند.
شما الان اين كمند خيال را پرتاب كرده‌ايد و مفاهيم را صيد مى‌كنيد. خيال به هرجا كه مى‌خواهد، مى‌رود و شما گاهى نمى‌خواهيد؛ اما او مى‌رود. ليكن هرجا كه او رفت، ملاك نيست و به هرجا كه خيال رسيد، آدم آن را نمى‌كِشد. ممكن است شما تور را به دريا بيندازيد و عوض ماهى، لنگ كفش بيرون بيايد. در اين صورت، شما آن را بالا نمى‌كشيد و رهايش مى‌كنيد.
غرضم اين است كه مخصوصاً شما جوانان به اين نكات توجه بكنيد؛ چون قاعده‌ى يك دنياى جديد هستيد. آدم خودش را درست ارزيابى نمى‌كند. من تا حدى شايد بتوانم شماها را ارزيابى كنم؛ ولى شماها بيش از اين هستيد كه حتّى من ارزيابى بكنم. يعنى الان گوشت نويى بالا مى‌آيد و شما آن گوشت نوييد. آن گوشت نو، بعداً همه‌كاره‌ى اين دست است. تمام خطوط را او معين مى‌كند، علامت انگشت را او معين مى‌كند، اوست كه به آب و آتش مى‌خورد، و اوست كه حس مى‌كند. بنابراين در آينده، همه كار دست اوست. مواظب اين گوشت نو باشيد. شما كه پايه‌ى اين قاعده‌ى اصلى هستيد، به آن كارى كه انجام مى‌دهيد، توجه بكنيد[2].