سلام بر استاد کرمی عزیز ... دارم اشعار حضرت بیدل رو از سایت پارسی زبانان جمع میکنم و به صورت کتاب الکترونیکی در میارم برای دوستان ... جای کتاب مجازی حضرت بیدل خالیه بین کتابهای مجازی ...
برقرار باشید استاد
‏=
درود بر تو حسين جان...كار ارزشمنديست...اميدوارم در كارت موفق باشي

با تشکّر از دوستان گرانمایه‌ام که در واکاوی این بیت اهتمام داشتند، من هم نظر خود را پیرامون این بیت اعلام می‌دارم.
«جیب‌عریانی» اگرچه می‌تواند نشانی از جنون و آشفتگی هم باشد، امّا در این بیت، ترکیبی است که معنای فقر و تنگدستی می‌دهد و در بیت دیگری هم به این معنا آمده است:
ندارد پنجه‌ی آفت کمین جیب‌عریانی
چو گل جرم لباس است این‌که من با خاک می‌سازم
بنابراین، جیب‌عریانی: نداشتن لباسی که تمام بدن را بپوشاند، در مفهوم مطلق فقر و ناداری.

مفهومی که مصرع اوّل دریافت می‌شود این است که جمعیّت خاطر از مسیر فقر فراهم می‌شود که بیدل آن را به عنوان یک باور کلی پذیرفته است:
انتخاب نسخه‌ی جمعیّت هستی است فقر
عاشق بخت سیه می‌باشد اینجا خال‌خال

«کیسه‌ی قلّاش» کیسه‌ای که از درم و دینار خالی است (قلّاش: مفلس)
«کیسه‌ی قلّاش ما» یعنی «کیسه‌ي تهی‌ای که ما داریم»
بیدل بین آستین و کیسه شباهتی می‌بیند و در برخی ابیات به آن اشاره کرده است:
به دستگاه تهی‌کیسگان فقر و نیاز
ز «کنت کنز» پر است آستین درویشان
بنابراین، آن کیسه‌ی تهی که همراه همه‌ی ماست و با «دست» ارتباط دارد، چیزی جز آستین نیست. (به شکل دیرین آستین هم توجّه کنیم که گاه فراتر از دست بوده و آن را می‌پوشانده است.)

«دست بیرون از آستین» نمادی برای عرض احاجت است و «دست در آستین» نمادی برای قناعت و خودداری از عرض نیاز.
دستِ در آستینم، بی‌دامن غنا نیست
صبحی است با اجابت، نامحرم دعا را

«چشم پر» تیز نمادی برای استغنا و احساس بی‌نیازی است.
به‌نظر می‌رسد مفهوم مصرع دوّم این‌گونه باشد:
آستین تهی که ما داریم، دست ما را مانند چشمی پر می‌کند که احتیاجی به دیگران ندارد و از همه‌چیز و همه‌کس چشم پوشانده است.

حال ارتباط بین دو مصرع چیست؟
با فقر و ناداری خوگر شو و از این مسیر جمعیّت دلت را فراهم ساز (چون به دیگران توجّهی نخواهی کرد) همان‌گونه که دست وقتی به فقر و ناداری خو می‌کند (در آستین فرومی‌رود)، به چشمی قانع مبدل می‌شود که به هیچ‌کس و هیچ چیز نگران نیست.

بیدل به اصلی بسیار ظریف معتقد است و آن «استغنای فقر» است:
شش‌جهت فرش است استغنای فقر
مفلسی در هیچ‌جا قلّاش نیست
فقری که آدمی را از دیگران بی‌نیاز می‌کند و پذیرفتن آن جمعیّت خاطر می‌آورد.

بایسته است در پایان کلام، به گفته‌ی ارزشمند استاد گرانمایه‌ام جناب دکتر سیّدعلی‌محمّد سجّادی پیرامون بیدل اشاره کنم: «دویست بیت منوچهری دامغانی، تبدیل به یک غزل حافظ شده است و یک غزل حافظ، تبدیل به یک مصرع بیدل.»
توفیق رفیق

سلام استاد عزیز جناب کرمی
از شرح دقیق شما و استاد پورکریمی استفاده کردم دست مریزاد. نمی دانم چرا من این بیت را ناظر به مقام «استغنا» می دانم نه فقر: جیب عریانی به نظرم اضافه ی استعاری است و حاکی از ضیق و تنگی: به جیب کسوت عریانی یی که من دارم / خیال اگر سر سوزن شود خلیدن نیست.
ظاهراً می گوید: حریف عریانی من نمی شوی پس از این امتحان بر حذر باش (امتحانش مکن) ؛ همانگونه که دارایان (آنها که دست و چشمشان پر است = بیدل) وقعی به کیسه ی خالی حیله گران و شعبده بازان نمی نهند.
رابطه ی قلاش به معنی کوتاه قامت ، با گریبان ـ که جایش بالای لباس است ـ هم دیدنی است و می تواند مؤید آنچه عرض کردم باشد.
مستدام باشید.

سلام بر همه ی دوستان. و سپاس از دکتر طباطبایی عزیز به خاطر پیشنهاد این بیت که می تواند محل بحث فراوان باشد

جــمـع دار از امـتـحـان جـیـب عـریـانـی دلـت

برداشت بنده از مصراع نخست این است که حضرت بیدل فرو رفتن مدام در خلوت و گریبان خویش را به امتحان جیب عریانی تعبیر کرده است خلوتی که به جز آدمی و محبوبش چیزی نمی تواند در آن وجود داشته باشد و در همین راستا ست که عنوان می کند دل تنها از این راهست که می تواند به وحدت با دوست نائل شود (جمع شدن دل)
حضرت بیدل برای این مدعا مثالی نیز آورده است پیش از آنکه به مصراع دوم پردا خته شود به این بیت از حضرت بیدل در همان راستا توجه بفرمایید:

بـیـدل چـو اشـک نـقش قدم زن به روی زر
تـاکـی چو چشم‌ کیسه به درهم‌ گریستن

نکته کلیدی در این مصراع چشم کیسه است که در حیقت همان گرهی است که بر یک کیسه بسته اند حضرت بیدل در این بیت می فرمایند باید مثل اشکی باش که از دایره ی چشم پا بیرون می نهد و رخسار را تر می کند نه مانند گره کوری که بر کیسه زر بسته باشند و از حسرت رسیدن به زر مدام ناله سر دهد و دستش به جایی نرسد
در مصراع مورد نظر:
دسـت‌هـا چشمی پراسـت ازکـیـسـهٔ قلا‌ش ما

در اصطلاح عامه به انسان دولتمند و دارا چشم پر می گویند
حضرت بیدل در این مصراع می فرمایند دست های خالی ما با حمل مدام کیسه های خالی(قلاش) و در کف گرفتن گره هایی(چشمهایی) که تشنه ی دیدار بوده اند مستغنی شده اند ...(توجه داشته باشید که گره کیسه مثل چشمی است که هر چند چشم اندازش کیسه ای خالی بوده ات ولی باعث پرشدن دستی شده است که حامل کیسه است)این توضیحات در راستای همان مدعاست که حضرت بیدل در مصراع نخست سر داده بودند در آنجا نیز دل با سرک کشیدن مدام در کنج خلوت خویش به وحدت با محبوب نادل می شود مثل همین دست که با دست یازیدن به کیسه ی خالی مستغنی می شود

با این توضیحات همانطور که استاد پور کریمی نیز بیان فرمودند حضرت بیدل پناه بردن به مقام فقر و قناعت را که در این جا از آن به کیسه ی قلاش یاد کرده است راهی برای مستغنی شدن می داند... در همین راستاست که می فرمایند برای جمع شدن دل عاشق با معشوق باید به کنج خلوت و تنهایی(مقام عریانی ) پناه برد

سلام علیکم
از نظرات دوستان و شرح محققانه شما استفاده کردم . به نظر حقیر چنین می رسد که در ترکیب { جیب عریانی } امری محذوف و مقدر از قبل جامه و کسوت ملحوظ است آنچنان که حضرت بیدل در دیگر جاها این ترکیب را بدون حذف آن آورده است :
جیب و دامانی ندارد کسوت عریانی‌ام
چون‌گهراشکم‌همان‌در چشم‌خود غلتیده‌است
یا :
به جیب‌کسوت عریانیی ‌که من دارم
خیال اگر سر سوزن شود خلیدن نیست
که در این قبیل موارد ترکیب متناقض نما و پارادوکسیکال است که در سبک هندی بسامد بالائی دارد .
در هر حال حضرت بیدل به گمانم امتحان و ابتلاء به وسیله ی فقر را وسیله ای می داند برای کسب جمعیت دل . که نقطه ی مقابل پریشانی و تشویش است :
با دل جمع آشنا شو از پریشانی برآ
در بهار نادمیدن دانه خرمن داشته‌ست
مصرع دوم هر یک از دو نسخه در مقام تعلیل مصرع اول است .

سلام جناب استاد کرمی عزیز
قال رسول الله ( ص) : الفقرُ فخری

با تشکر از حضرتعالی و جناب دکتر طباطبایی بزرگوار که این بیت را برای تضارب آراء و رسیدن به شرحی جمعی انتخاب کرده اید عرض می کنم :

حضرت بیدل در این بیت هم به مقام فقر اشاره کرده است و با توجه به این نکته که " جیب عریانی " همان " کیسه ی گدایی " در مصرع دوم است و " امتحان جیب عریانی " یعنی اندیشیدن به مراتب فقر و " پرشدن چشم " کنایه از خبرگی در امری در اثر تکرار و استمرار آزمون و خطا است شرح بیت چنین می شود :

با اندیشیدن به مراتب فقر ِ وجودی خودت ،و پس از محک زدن هستی ات به این یقین خواهی رسید که وجودت سراسر نیاز به حضرت محبوب است و چیزی جز ابراز این نیاز (کیسه ی قواش ) در دست نداری . والسلام

سلام مجدد استاد
منظورم از کوتاه قد در معنی قلاش، همان چیزی است که امروزه به کنایه «کوتوله» می گویند: کوتوله های سیاست. به آن صورتی که نوشتم ممکن است باعث اشتباه برداشت شود. ببخشید.