«بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ»
بر دل و جانَت بوزاند نسیم
&&&&&&&&&&&&

          از جمله خوبان پارسی گویی که سخن خویش را به زیور آیات قرآن کریم آراسته است،برجسته ترین شاعر ادبیات مشروطه،محقّق،روزنامه نگار،تاریخ نویس،مترجم و منتقد سیاسی اجتماعی معاصر، محمد تقی بهار است.وی از غالبِ قالب های شعر کلاسیک فارسی در راستای طرح هنری افکار خویش بهره جسته است. ملک الشعرا،در چهارسالگی به مکتب رفت و در شش سالگی فارسی و قرآن  را به خوبی می‌خواند.اصول ادبیات و مقدّمات عربی را از میرزا عبد الجواد ادیب نیشابوری و علی خان درگزی فرا گرفت.
او شاعری نوگرا و دارای  نگرشی انتقادی  به سنّت و مدرنیته بود که به زبان عربی تا آن حد که بتواند از مسیر تحقیق و تتبع به آسانی بگذرد آشنا بود.علاوه بر این،بر کتب تفسیر و متون روائی  و نیز آثار بزرگان ادبیات عرب  آشنایی داشته است .او خود  در قصیده ای خطاب به وزیر فرهنگ که در اصل گلایه ای است از او،در باره این آشنایی  چنین گفته است :

تو واقفی که در این قرن چون بهـار نداشت
کســـی بـــه لفـــظ  دری قـــوّت بیـــان ادب
چه ‌مایه خون‌جگرخورد تا که گشـت امروز
به دهـــر شهـــره علیـــرغم دشـمـــنان ادب
به نظـــم و نثـــر دری فالـق و به تازی چیر
بـــه پهـــلوی و اوستـــاســـت پهـــلوان ادب
به ‌صـرف و نحو و معـــانی و اشتقاق لغات
جـــز او که باشـــد امـــروزه ترجـمـان ادب

دیوان ملک الشعرا ی بهار مشحون از اثرپذیری های قرآنی است.فضای ذهنی بهار همزمان با احراز مقام ملک الشعرایی آستان قدس رضوی که دوره کمال شعر اوست به جد دینی و قرآنی است.این رویکرد قرآنی را می توان معلول مخاطب شناسی وی  و نیز ذخیره ی شناختی اش از قرآن کریم دانست.ملک الشعرا، برای طرح هنری اندیشه های خود بیشترین بهره را از اقتباس و تضمین و تحلیل آیات قرآنی برده است.و پر واضح است که انعکاس مضامین قرآنی  به نحوی گسترده و بصورت اشاره و تلمیح و تحلیل و تضمین و اقتباس،عامل مؤثری است تا عناصر تشکیل دهنده ی زبان شاعر،در مفردات و ترکیبات،تأثیر پذیر از زبان قرآن باشد.
در این مقاله به  اقتباسات و تضمینات ملک الشعرای بهار را از تعابیر و مضامین قرآنی می پردازیم
1-      در یکی از مثنویات بهار بر وزن { فاعلاتن مفاعلن فع لن}= بحر{ خفیف مخبون محذوف} که در توصیف زندان  است،می خوانیم:
 پـــس ره نمـــره دو پیمـودم
زان که خود راه را بلد بودم
ایســتادم به پیـــش آن درگاه
چـــه دری؟ «لا اله الاّ الله»
در مصرع چهارم اقتباسی است از کلمه توحید و آیه ی ذیل:
« فَاعْلَمْ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَاسْتَغْفِرْ لِذَنبِكَ وَلِلْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَاللَّهُ يَعْلَمُ مُتَقَلَّبَكُمْ وَمَثْوَاكُمْ»{محمّد/19}
 
2-      در ادامه همین مثنوی گفته است :
بود انـدر زمانــه های قدیـــم
گاهگاهی چنین «عذاب الیم»
در مصرع دوم اقتباسی است از چندین آیه،از جمله :
«فِي قُلُوبِهِم مَّرَضٌ فَزَادَهُمُ اللّهُ مَرَضًا وَلَهُم عَذَابٌ أَلِيمٌ بِمَا كَانُوا يَكْذِبُونَ»{البقره/10}
3-      و در قصیده ای از او بر همین وزن آمده است:
آیهٔ «والقلم»ببایــد خواند
مر قلم را علــم ببایـــدکرد
در مصرع نخست تضمینی است از آیت نخست سوره ی «والقلم»
4-      و نیزدر  منظومه ای از بهار در همین بحر می خوانیم :
لیک آنان که خودسرند و جهول
پنـــد پیـران نمــی کنـــند قبـــول
خودســرانه به هر طـرف پویان
همــه «‌آوی الی‌الجـــبل‌«گـویان
که در مصرع آخر اقتباسی می بینیم از آیه ی :
« قَالَ سَآوِي إِلَى جَبَلٍ يَعْصِمُنِي مِنَ الْمَاء قَالَ لاَ عَاصِمَ الْيَوْمَ مِنْ أَمْرِ اللّهِ إِلاَّ مَن رَّحِمَ وَحَالَ بَيْنَهُمَا الْمَوْجُ فَكَانَ مِنَ الْمُغْرَقِينَ»{هود/43}
5-      در مسمطی از ملک الشعرا در همین وزن آمده است:
«اتقوا» خوانـــده‌اند و«لاتلــقوا»
همگـــی از حدیـــث و از فرقـان
ذکرشان «لایکلّـــف الله» اســت
همه از ضعف نفس و وسع فلان
همانگونه که ملاحظه می شود در مصرع نخست{ اتقوا}  اقتباسی است از چندین  آیه از جمله :
« يَا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمْ إِنَّ زَلْزَلَةَ السَّاعَةِ شَيْءٌ عَظِيمٌ»{الحج/1}
و « لا تلقوا» اقتباسی است از آیه ی:
« وَأَنفِقُواْ فِي سَبِيلِ اللّهِ وَلاَ تُلْقُواْ بِأَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ وَأَحْسِنُوَاْ إِنَّ اللّهَ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ»{البقره/195}
و در مصرع سوّم نیز اقتباسی است از چند آیه از جمله:
« وَأَنفِقُواْ فِي سَبِيلِ اللّهِ وَلاَ تُلْقُواْ بِأَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ وَأَحْسِنُوَاْ إِنَّ اللّهَ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ»{الطلاق/7}
6-      در منظومه ای  در همین وزن،چنین می گوید:
جاهلانی که صاحـــب غرضند
زمره «فی قلوبهـــم مرضند»
مصرع دوم اقتباسی است از آیه ی :
« فِي قُلُوبِهِم مَّرَضٌ فَزَادَهُمُ اللّهُ مَرَضًا وَلَهُم عَذَابٌ أَلِيمٌ بِمَا كَانُوا يَكْذِبُونَ» {البقره/10}
7-      و باز در همین وزن گفته است:
به کتابــی که «رق منشور» است
کاین حدیث از مجاملــت دور است
در مصرع نخست اقتباسی است از آیه ی:
« فِي رَقٍّ مَّنشُورٍ»{الطور/3}

8-      نیز،در  همین وزن در یکی از ترکیبات ملک الشعرا ی بهار می خوانیم :
ای شب قدر و ای خزانهٔ اجر
و سلام علیـــک حتـــی‌الفـجر
مصرع دوم اقتباسی است با تغییر از آیه ی :
« سَلَامٌ هِيَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ»{القدر/5}
9-      و در ادامه ی همین سروده گفته است:
زآب حیوانش حی شود لاشی
و مـــن المـــاء کل شیـئی حی
مصرع دوّم  اقتباسی است با تغییر از آیه ی شریفه ی :
«أَوَلَمْ يَرَ الَّذِينَ كَفَرُوا أَنَّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ كَانَتَا رَتْقًا فَفَتَقْنَاهُمَا وَجَعَلْنَا مِنَ الْمَاء كُلَّ شَيْءٍ حَيٍّ أَفَلَا يُؤْمِنُونَ»{الانبیاء/30}
10-  در یکی از مسمطات او بر وزن {مفتعلن فاعلن مفتعلن فاعلن} = بحر{منسرح مثمن مطوی مکشوف} می خوانیم:
به کین اسلام باز، خاسته برپا صلیب
خصم شمال و جنوب داده ندای مهیب
روح تمدن به لـــب آیهٔ« امن یجیب»
دین محـــمد یتیم‌، کشور ایران غریب
بر این یتیم و غریب نیکی آئین ماست
ایران مال شماست‌،ایران مال شماست
در مصرع سوّم تضمینی است از آیه ی :
« أَمَّن يُجِيبُ الْمُضْطَرَّ إِذَا دَعَاهُ وَيَكْشِفُ السُّوءَ وَيَجْعَلُكُمْ خُلَفَاء الْأَرْضِ أَإِلَهٌ مَّعَ اللَّهِ قَلِيلًا مَّا تَذَكَّرُونَ»{النمل/62}
11-  و در مسمطی دیگر از او بر وزن { فعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلن} =بحر{ رمل مثمن مخبون محذوف}می خوانیم:
لطف گفتـــار تو شـــد دام ره مـرغ هوس
به هـــوس بال زد و گشــت گرفتـار قفس
پـای بنـــد تو نــدارد ســر دمســازی کس
موسی اینجا بنهد رخــت به امید «قبس»
«به کمـند سر زلفــت نه من افتادم و بس
که به هرحلقهٔ زلف تو گرفتــاری هست»
در مصرع چهارم اقتباسی است از یکی از این دو آیه :
الف : إِذْ قَالَ مُوسَى لِأَهْلِهِ إِنِّي آنَسْتُ نَارًا سَآتِيكُم مِّنْهَا بِخَبَرٍ أَوْ آتِيكُم بِشِهَابٍ قَبَسٍ لَّعَلَّكُمْ تَصْطَلُونَ{النمل/7}
ب: إِذْ رَأَى نَارًا فَقَالَ لِأَهْلِهِ امْكُثُوا إِنِّي آنَسْتُ نَارًا لَّعَلِّي آتِيكُم مِّنْهَا بِقَبَسٍ أَوْ أَجِدُ عَلَى النَّارِ هُدًى{طه/10}
12-  و نیز در قصیده ای دیگربر همین وزن  چنین گفته است:
خاکیان نیز به برچــیدن هنگامه دیو
بر زمین بانگ توکلت علی الله زدند
در مصرع دوم اقتباسی است از این آیه :
«إِنِّي تَوَكَّلْتُ عَلَى اللّهِ رَبِّي وَرَبِّكُم مَّا مِن دَآبَّةٍ إِلاَّ هُوَ آخِذٌ بِنَاصِيَتِهَا إِنَّ رَبِّي عَلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ»{هود/56}
13-  در قصیده ای دیگر در همین وزن چنین گفته است :
عرب ار دیدی آن خوب فواکـــه کانجاست
برنخوانــدی به قســم«والتّـین والزیتونا»
مصرع دوم تضمینی است با تغییری اندک از آیت نخست سوره ی «التین»
14-  و در یکی از ترکیبات ملک الشعرا بر وزن { فعلاتن مفاعلن فعلن}= بحر{ خفیف مخبون محذوف} آمده است :
ای شب قدر و ای خزانهٔ اجر
«و سلام علیک حتـی‌الفجر»
که  در مصرع دوم تحلیلی است با تغییر از آیه ی :
«سَلَامٌ هِيَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ»{القدر/5}
15-  در یکی از قصاید خویش،بر وزن { مفتعلن فاعلات مفتعلن فع }=بحر{ منسرح مثمن مطوی منحور }می گوید :
انجیری تا دو دانـــه‌ای بفروشد
خواند هردم هزار سورهٔ والتین
که اشارت است به نام سوره و تضمینی از آیت نخست سوره والتین
16-  و در قصیده ای دیگر بر همین وزن گفته است:
ای رخ میـمونـــت آفتـــاب صـفاهــان
وی به وجــود تو آب و تاب صفاهان
بـاز شـــد از قیــد ظلم‌، گردن مظــلوم
تا تـو شـــدی مالک الرقــاب صفاهان
کرد صفـاهان زعدل پرسش وحق داد
ز آیه «لاتقنــطوا»، جـــواب صفاهان
در آخرین مصرع اقتباسی است از آیه ی :
« قُلْ يَا عِبَادِيَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلَى أَنفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُوا مِن رَّحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعًا إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ»{الزّمر/53}
17-  و نیزدر قصیده ای بر وزن {مفاعلن فعلاتن مفاعلن }=بحر{مجتث مثمن محذوف}می گوید : 
به زیر بیرق« نصر من‌الله»‌اند و کنند
مه و ستـــاره‌، سعـــادت نثـار پاکستان
در مصرع نخست اقتباسی است از آیه ی:
«وَأُخْرَى تُحِبُّونَهَا نَصْرٌ مِّنَ اللَّهِ وَفَتْحٌ قَرِيبٌ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ»{الصّف/13}

13-  در یکی از قصاید بهار بر وزن{فعولن فعولن فعولن فعل}=بحر{ متقارب مثمن محذوف} آمده است:
حســـودان به پیغمـــبر هاشــمی
ببســـتند از اینگــونه بــس افترا
که شعر است‌قرآن و بی‌معنیست
«الف لام میم» و« الف لام را»
مصرع آخر اقتباسی است از فواتح بعضی سور قرآن
14-  در قصیده ای بر وزن {مستفعلن مستفعلن مستفعلن مستفعلن}=بحر{رجز مثمن سالم}آورده است:
غم نیست گر خصم از ریا گیرد خطا بر اتقیا
گـــیرند زندیقان خـــطا بر« قل هـو الله احد»
در مصرع دوم اقتباسی است از آیت نخست سوره ی مبارکه ی توحید
15-  و در یکی از مستزاد های بهار بر وزن{ مستفعلن مستفعلن فاعلن}=بحر{سریع مطوی مکسوف} می خوانیم :
«والله خیرالماکرین» گفـــت حــق          رو مکر و افسون مکن
از مکر، دم درکش چنین گفت حق          حـــق را دگرگون مکن
در مصرع نخست تضمینی است ازاین دو آیه :
الف :« وَإِذْ يَمْكُرُ بِكَ الَّذِينَ كَفَرُواْ لِيُثْبِتُوكَ أَوْ يَقْتُلُوكَ أَوْ يُخْرِجُوكَ وَيَمْكُرُونَ وَيَمْكُرُ اللّهُ وَاللّهُ خَيْرُ الْمَاكِرِينَ»{الانفال/30}
ب:« وَمَكَرُواْ وَمَكَرَ اللّهُ وَاللّهُ خَيْرُ الْمَاكِرِينَ»{آل عمران/54}
16-  و در وزن { مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن}=بحر{مضارع مثمن اخرب مکفوف محذوف} گفته است:
کندیم و کافتیم و بهر سو شـتافتیم
دیدیم سبع‌های سمــان و عجاف‌ها‌
در مصرع دوّم با شگردی خاص اقتباسی است از آیه ی:
« وَقَالَ الْمَلِكُ إِنِّي أَرَى سَبْعَ بَقَرَاتٍ سِمَانٍ يَأْكُلُهُنَّ سَبْعٌ عِجَافٌ وَسَبْعَ سُنبُلاَتٍ خُضْرٍ وَأُخَرَ يَابِسَاتٍ يَا أَيُّهَا الْمَلأُ أَفْتُونِي فِي رُؤْيَايَ إِن كُنتُمْ لِلرُّؤْيَا تَعْبُرُونَ»{یوسف/43}
و نیز آیه ی 46 از همین سوره
17-  در وزن { فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلات}=بحر{ رمل مثمن مقصور}  ملک الشعرا در یکی از ترکیبات خود گفته است :
بر یتیمان لطف و بخشش پشتوان دولت است
بر فقیران رحــم و احســان مایهٔ امنــیت است
همچنین بهـــر پسرهاشـان کمال و عزت است
دختران اهـــل احـــسان را جمال و عفت است
این تجارت نفع دارد از دو سو
لـــن تنالوا البـــر حتی تنفـــقوا
مصرع آخر اقتباسی است از آیه ی:
« لَن تَنَالُواْ الْبِرَّ حَتَّى تُنفِقُواْ مِمَّا تُحِبُّونَ وَمَا تُنفِقُواْ مِن شَيْءٍ فَإِنَّ اللّهَ بِهِ عَلِيمٌم{آل عمران/92}
18-  و در وزن دوبیتی {مفاعیلن مفاعیلن فعولن}=بحر{هزج مسدس محذوف} گفته است:
اگر در قعر دریا ماهـی ای کور
برون آرد سر از این معدن نور
بـشر هم پی بـرد از سرّ بیچون
تـعـالی وصـفه عمّـــا یـقـولـون
مصرع آخر اشارتی است به آیه ی
«سُبْحَانَه ُ وَ تَعَالی َ عَمّا یصِفُون َ».{الانعام/100}
که به ضرورت وزن و قافیه در کلمات آیه ب  قرآنی  تغییری داده است
19-  و در مسمطی بر وزن{ مفتعلن فاعلن مفتعلن فاعلن}=بحر{ منسرح مثمن مطوی مکشوف} چنین گفته است:
ناصر ملت نمود فتحی بس نامدار
هـذا فتح قـریب هـــذا نـصـر مبین
مصرع آخر اشارتی است به آیه ی :
« وَأُخْرَى تُحِبُّونَهَا نَصْرٌ مِّنَ اللَّهِ وَفَتْحٌ قَرِيبٌ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ»{الصف/13}
20-  و در مسمطی دیگر بر همین وزن و بحر آورده است:
ای گره شه‌پرست روی بــه راه آورید
روی به راه آورید پشت به شاه آورید
لشکر ملت رسیـــد، عــذرگنـــاه آورید
درکنـــف لطفشـــان جمــله پنـاه آورید
عذر جنایــات را ز جـــان گــواه آورید
«فلیســـتجیبوا لکم ان کنتم صادقون»
درمصرع آخر به ضرورت قافیه قواعد نحو عربی را نادیده گرفته است و «صادقین» را «صادقون» آورده است. این مصرع اقتباسی است از آیه ی :
« إِنَّ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِن دُونِ اللّهِ عِبَادٌ أَمْثَالُكُمْ فَادْعُوهُمْ فَلْيَسْتَجِيبُواْ لَكُمْ إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ» { الاعراف/194}
%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%
در پایان این مقاله موزون افتاده های قرآن کریم را در سوره ها ی الانعام،الاعراف،الانفال،التوبه،یونسو هود ، بر می شماریم: